Giữa lòng Hà Nội nhộn nhịp, những làn điệu ca trù vẫn vang lên đầy mê hoặc, mang theo dấu ấn của một di sản văn hóa ngàn năm. Trải qua bao thăng trầm lịch sử, ca trù – loại hình nghệ thuật từng đứng bên bờ vực mai một – nay đã được hồi sinh mạnh mẽ, trở thành niềm tự hào của người dân Thủ đô.
Ca trù là một loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo của Việt Nam, xuất hiện từ khoảng thế kỷ XIII đến XIV tại Thăng Long (nay là Hà Nội). Ban đầu, ca trù được biểu diễn trong các cung đình và nhà quý tộc, với người trình diễn chủ yếu là những phụ nữ tài năng, có giọng hát cao và tinh tế.
Ca trù là một hình thức thơ ca trữ tình, sử dụng các thể thơ truyền thống của Việt Nam. Một nhóm biểu diễn ca trù thường gồm ba người: một nữ ca sĩ (đào nương) sử dụng kỹ thuật thở và rung giọng để tạo ra âm thanh trang trí độc đáo, đồng thời gõ phách hoặc đánh vào một hộp gỗ; hai nhạc công chơi đàn đáy ba dây và trống chầu. Một số buổi biểu diễn ca trù cũng bao gồm múa.
Theo các nghệ nhân dân gian, ca trù có 56 thể thức hoặc giai điệu khác nhau, mỗi loại được gọi là thể cách. Kỹ thuật hát rất tinh tế, công phu như thể ca sĩ nắn nót, trau chuốt từng chữ. Nhạc cụ được tinh giản với sự tương phản âm sắc đã làm tôn vẻ đẹp của từng thành phần tham gia hòa tấu.
Trải qua thời kỳ nửa thực dân nửa phong kiến rồi đến hai cuộc chiến tranh, vai trò xã hội của ca trù dần mất đi trong đời sống. Sau năm 1954, ca trù gần như biến mất. Đến năm 1991, NSƯT Bạch Vân thành lập câu lạc bộ ca trù đầu tiên ở Hà Nội sau gần 40 năm vắng bóng.
Vào năm 2009, nghệ thuật ca trù được UNESCO ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Thời điểm đó, ca trù đứng bên bờ vực của sự mai một. Hà Nội, cái nôi của ca trù, chỉ còn một vài giáo phường hoạt động cầm chừng.
Tuy nhiên, nhờ nỗ lực của ngành văn hóa và chính quyền địa phương, ca trù Hà Nội đã được hồi sinh mạnh mẽ. Sự hồi sinh của ca trù không thể thiếu vai trò của các nghệ nhân tâm huyết. NSƯT Nguyễn Văn Khuê, thuộc giáo phường Ca trù Thái Hà, đã dành nhiều thời gian sưu tầm, hệ thống lại tư liệu, làn điệu cổ, viết các bài tìm hiểu về ca trù để góp phần gìn giữ nghệ thuật này.
Câu lạc bộ ca trù Thượng Mỗ, huyện Đan Phượng, do nghệ nhân Nguyễn Thị Minh Tam dẫn dắt, đã duy trì sinh hoạt, truyền dạy ca trù 3 buổi/tuần trong suốt 30 năm. Các đào nương trẻ trong câu lạc bộ hiện được mời đi hát ở nhiều nơi trong các dịp lễ, lễ hội để quảng bá rộng rãi di sản này.
Một điểm sáng trong quá trình hồi sinh ca trù là sự tham gia của thế hệ trẻ. Trong Liên hoan Ca trù Hà Nội lần thứ ba, có 12 giáo phường, câu lạc bộ ca trù trên địa bàn Hà Nội tham gia, với 92 thành viên từ 5 đến 83 tuổi. Điều này cho thấy ca trù đang lan tỏa ngày càng sâu rộng trong cộng đồng.
Dù đã có những bước tiến đáng kể, ca trù vẫn đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là việc thu hút và đào tạo thế hệ trẻ. Thời gian truyền dạy ca trù kéo dài từ 3 đến 10 năm, trong khi nhiều người trẻ không mấy mặn mà với việc học hát ca trù. Tuy nhiên, với sự nỗ lực không ngừng của các nghệ nhân, cộng đồng và chính quyền, ca trù Hà Nội đang dần khẳng định sức sống mạnh mẽ của mình trong đời sống văn hóa đương đại.
